Η σημερινή εικόνα που έχουμε για την δημιουργική γραφή είναι πως είναι ένα νέο αντικείμενο μελέτης που καλλιεργεί το ταλέντο της λογοτεχνικής έκφρασης, διδάσκοντας τεχνικές γραφής του πεζού, ποιητικού και θεατρικού λόγου, του σεναρίου, της αρθρογραφίας και γενικά πολλών άλλων μορφών του γραπτού λόγου για να δημιουργήσει την επόμενη γενιά λογοτεχνών.
Ιστορία της Δημιουργικής Γραφής
Σύμφωνα με τους Τ.Κωτόπουλο και Γ.Παναγιωτίδη1, «Η μοντέρνα εκδοχή της επιστήμης της Δημιουργικής Γραφής […] ξεκινά γύρω στο 1940». Παρόλο που αμφισβητείτε από πολλούς ως ένα νεοτερισμό που εσφαλμένα την θεωρεί γνώση και ικανότητα που μπορούν να διδαχθούν, η δημιουργική γραφή δεν είναι κάτι νέο. «Η Δημιουργική Γραφή μπορεί να θεωρηθεί και ως μία εκ νέου ανακάλυψη της αρχαίας δραματικής διδασκαλίας και της αναγεννησιακής ρητορικής εξάσκησης στο γραπτό λόγο. Μία ανάλογη προσέγγιση όμως θα ήταν εξαιρετικά περιοριστική. Στην πραγματικότητα η ιστορία της Δημιουργικής Γραφής ξεκινά με τον Αριστοτέλη, ο οποίος στο έργο του Περί Ποιητικής παραθέτει ένα πλήθος δημιουργικών συγγραφικών πρακτικών, αποδεκτών και χρησιμοποιούμενων για αιώνες. Ο Αριστοτέλης συμβούλευε τους μαθητές του τι να επιδιώκουν και τι να αποφεύγουν στη σύνθεση του ποιητικού δράματος.»
Δημιουργική Γραφή στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας προσφέρει μεταπτυχιακές σπουδές στην Δημιουργική γραφή από το 2009 και το ίδιο πανεπιστήμιο σε συνεργασία με το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο ξεκίνησαν ένα ακόμη ανάλογο μεταπτυχιακό πρόγραμμα το 2016. Σήμερα τα δύο πανεπιστήμια έχουν το καθένα το δικό τους μεταπτυχιακό, με το Δυτικής Μακεδονίας να έχει δημιουργήσει 3 διαφορετικές κατευθύνσεις, η μια σε συνεργασία με “Τμήμα Κινηματογράφου” της Σχολής Καλών Τεχνών του Α.Π.Θ. Υπάρχει επίσης ένα μεταπτυχιακό Δημιουργικής γραφής σε ένα ιδιωτικό κολλέγιο, καθώς και ένα άλλο μεταπτυχιακό «Δημιουργική Γραφή, Θέατρο & Πολιτιστικές Βιομηχανίες» στο πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.2 Πλήθος εκπαιδευτικά κέντρα έχουν οργανώσει σεμινάρια δημιουργικής γραφής, άλλα με πολλή αγάπη και μεράκι για το αντικείμενο κι άλλα για να εκμεταλλευτούν την έκρηξη του ενδιαφέροντος της αγοράς.
Για αυτόν τον λόγο πρέπει να θέτουμε τα κατάλληλα κριτήρια επιλογής. Τέτοια θα μπορούσαν να είναι
- το εκπαιδευτικό πρόγραμμα (για συγγραφείς, εκπαιδευτικούς ή άλλο),
- το κόστος και η δυνατότητα υποτροφίας,
- εάν επιθυμούμε περισσότερο γνώση (θεωρία) ή εμπειρία (δημιουργικές δραστηριότητες),
- εάν στοχεύουμε στην απόκτηση μεταπτυχιακού τίτλου,
- εάν στοχεύουμε στην συνέχιση σπουδών (διδακτορικό),
- την διαθεσιμότητα του χρόνου,
- η συνολική διάρκεια και άλλα.
Διδάσκεται η τέχνη της δημιουργικής γραφής;
Επειδή η συγγραφή λογοτεχνικών κειμένων σε τόσο διαφορετικές φόρμες έκφρασης που υπάρχουν σήμερα είναι μια καλλιτεχνική δραστηριότητα, αλλά παράλληλα και πνευματική δημιουργία, η δυνατότητα της διδασκαλίας της δημιουργικής γραφής έχει αμφισβητηθεί.
Ωστόσο, όπως κάθε τέχνη έχει τους δικούς της κώδικες επικοινωνίας. Εάν ήταν μουσική θα είχε νότες και τα άλλα σημεία μουσικής στίξης που βρίσκουμε στις παρτιτούρες. Εάν ήταν χορός, θα είχε τις κατάλληλες τεχνικές εξάσκησης που οδηγούν σε ένα σώμα με ρυθμό, αυτοέλεγχο, ισορροπία και χάρη. Εάν ήταν δραματική τέχνη, θα είχε όλη εκείνη την εσωτερική δουλειά των ηθοποιών για να νιώσουν και να μπουν στην ενέργεια του ρόλου τους. Όλα αυτά εκτός από το ταλέντο που πρέπει να υπάρχει, γνωρίζουμε ότι διδάσκονται ή καθοδηγούνται από καθηγητές/τριες στην εξάσκησή τους.
Τελικά αποδεχόμαστε την διδασκαλία της δραματικής τέχνης, της μουσικής, του χορού και άλλων, και για ένα απροσδιόριστο λόγο υπάρχουν ακόμη άτομα που πιστεύουν ότι η γραφή είναι αποκλειστικά και μόνο θέμα έμφυτου ταλέντου. Σύμφωνα με αυτήν την θεώρηση, εύλογα αναρωτιούνται, εάν ένας κύκλος μαθημάτων δημιουργικής γραφής μπορεί να βγάλει σπουδαίους/ες συγγραφείς. Ένα επιχείρημα που ακούγετε πολύ συχνά είναι πως κάποιος ατάλαντος, όσα και να τον διδάξεις, δεν θα τον κάνεις ποτέ μεγάλο συγγραφέα και πως ο ταλαντούχος πνευματικός άνθρωπος και συγγραφέας θα ξεχωρίσει και θα αναδειχθεί έτσι κι αλλιώς. Μα, μήπως αυτό δεν ισχύει σε όλες τις τέχνες; Μήπως δεν υπάρχει από την φύση η ικανότητα κάποιων ανθρώπων να μαθαίνουν και να εξελίσσονται γρηγορότερα και να τα καταφέρνουν καλύτερα από κάποιους άλλους, σε διάφορους τομείς;
Από την άλλη, οι μεγάλοι συγγραφείς δεν αναδείχθηκαν μόνο από την ικανότητά τους να γράφουν υπέροχα κείμενα και να αφηγούνται ωραίες ιστορίες. Εκείνο που τους έκανε αξιοθαύμαστους και διαχρονικούς είναι κυρίως το περιεχόμενο της γραφής τους, τα θέματα που πραγματεύονται, η κριτική τους ματιά στην ζωή, η αμφισβήτηση του δεδομένου, η φιλοσοφία ζωής, ικανότητες που έχουν να κάνουν με τον δικό τους αγώνα για κατανόηση της ανθρώπινης φύσης, της προσωπικής τους εξέλιξης και αυτοπραγμάτωσης. Αυτό δεν διδάσκεται.
Ας επιστρέψουμε σε όσα μπορούν να διδαχθούν. Στην σημερινή εποχή πολλοί ατάλαντοι έχουν καταφέρει να αναδειχθούν σε διακεκριμένους συγγραφείς και πολλοί σπουδαίοι πνευματικοί άνθρωποι έχουν γίνει γνωστοί μονάχα σε ένα μικρό κύκλο. Οι αιτίες είναι πολλές, όπως από το μάρκετινγκ των εκδοτικών οίκων, το χαμηλό προφίλ κάποιων δημιουργών ή η μεγάλη εξωστρέφεια κάποιων άλλων, η χρήση των social media, οι συγκυρίες, ακόμη και η αναγνωρισιμότητα που έχουν από μια άλλη τους δραστηριότητα (ηθοποιοί, δημοσιογράφοι κλπ).
Από την άλλη, υπάρχουν πολλοί/ες συγγραφείς με αυτό που αποκαλούμε ταλέντο, οι οποίοι/ες ίσως να μην αναδειχθούν ποτέ, εάν δεν βρεθούν σε κατάλληλες συνθήκες. Είναι εκείνοι/ες οι συγγραφείς που για κάποιο λόγο δεν είχαν την ευκαιρία να δείξουν τις δυνατότητές τους. Είναι εκείνοι/ες που δεν πίστευαν στην συγγραφική τους ικανότητα μέχρι να αρχίσουν να γράφουν εντατικά, με την σωστή καθοδήγηση και ενθάρρυνση. Εκείνοι/ες που θα τους έπαιρνε πολύ καιρό να εξελιχθούν μόνοι/ες τους καλλιεργώντας την φυσική τους κλίση, με αποτέλεσμα να παραμείνουν στάσιμοι/ες και να αποθαρρυνθούν.
Αυτό το έμφυτο ταλέντο μπορεί να το καλλιεργήσει και να το αναδείξει σε ένα κατάλληλο περιβάλλον, με υποστήριξη, καθοδήγηση και ενθάρρυνση. Μπορεί να το ανακαλύψει και να το χρησιμοποιήσει για να εκφραστεί και αφήσει το δικό του/της στίγμα σε αυτόν τον κόσμο. Ένα χώρος δημιουργικής γραφής που εστιάζει στην εξέλιξη του/της συγγραφέα/έως που κρύβει μέσα του/της και στην ενδυνάμωση της αφηγηματικής φωνής του/της μπορεί να υποστηρίξει την δημιουργική του/της πορεία. Ακόμη κι αν κάποιος ή κάποια δεν πιστεύει στην φυσική του/της κλίση και ταλέντο, το ταξίδι της δημιουργικής γραφής μπορεί να μας πάει ένα βήμα παρακάτω στην έκφραση και επικοινωνία μας με τους άλλους ανθρώπους μέσα από τις ιστορίες που είμαστε έτοιμοι/ες να αφηγηθούμε για να μοιραστούμε την δική μας γνώση και εμπειρία ζωής.
Η Θεωρία της λογοτεχνίας
Στην δημιουργική γραφή μπορεί να διδαχθεί και η θεωρία της λογοτεχνίας που αν και δεν εστιάζει στο πως μπορεί κάποιος/α να γράψει καλύτερα, ως γνώση αυτή δεν μπορεί παρά μόνο να ωφελήσει ένα/μια συγγραφέα. Η λογοτεχνία που γνωρίζουμε σήμερα δεν είχε πάντα αυτήν την μορφή. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται, καθώς είναι η φωνή των ανθρώπων της εκάστοτε εποχής. Η γνώση της ιστορίας της παγκόσμιας λογοτεχνίας και της εξέλιξής της μέσα από τους αιώνες, όταν δεν είναι στείρα, αλλά μας δίνει τροφή για σκέψη, μας βοηθάει να εμβαθύνουμε στην τέχνη μας.
Από την άλλη, έχουμε και την αφηγηματολογία και γενικά την μελέτη της αφήγησης ιστοριών ως ανθρώπινη δραστηριότητα. Δηλαδή, η χρήση πρακτικών αφήγησης και επικοινωνίας των ανθρώπων, οι οποίες είναι ήδη δοκιμασμένες, έχουν εξελιχθεί στην σημερινή μορφή και λειτουργούν αποτελεσματικά. Εμείς, ως αναγνώστες και αναγνώστριες, που εμπλεκόμαστε συναισθηματικά με τους ήρωες και τις ηρωίδες, και ακολουθούμε με αγωνία την ροή μιας ιστορίας που διαβάζουμε, δεν συνηθίζουμε να τις αναλύουμε και για αυτόν τον λόγο μπορεί και να μην τις γνωρίζουμε, αν και τις συναντούμε συχνά μπροστά μας.
Έπειτα υπάρχουν και οι διαφορετικές συμβάσεις ανάλογα με το είδος. Εκτός από τον πεζό λόγο, που μας έρχεται πρώτα στον νου, υπάρχει ο ποιητικός λόγος, ο θεατρικός, το σενάριο και τόσα άλλα. Κείμενα γράφονται για να διαβαστούν, να απαγγελθούν, να δραματοποιηθούν ζωντανά σε μια σκηνή, να γίνουν εικόνα στην μεγάλη οθόνη ή στην μικρή και υπάρχουν και πολλές ακόμη διαφορετικές μορφές της ανθρώπινης έκφρασης και της τέχνης της γραφής.
Η θεωρητική γνώση της λογοτεχνίας όταν χρησιμοποιηθεί σωστά και με κριτική σκέψη, μόνο να βοηθήσει μπορεί ένα/μια συγγραφέα, ανάλογα φυσικά και με τους συγγραφικούς του/της στόχους.
Βιωματικά βιβλία δημιουργικής γραφής
Στην παγκόσμια αγορά και τώρα πλέον και στην Ελληνική, υπάρχουν πολλά βιβλία δημιουργικής γραφής. Κάποια από αυτά λειτουργούν ως οδηγοί δημιουργικής γραφής με πρακτικές συμβουλές συγγραφής που μπορούν να βοηθήσουν ήδη συνειδητοποιημένους/ες και ανήσυχους/ες συγγραφείς.
Υπάρχουν όμως και εκείνα που στην πραγματικότητα είναι βιωματικά κείμενα πετυχημένων κι αναγνωρισμένων συγγραφέων, οι οποίοι αποφασίζουν να μοιραστούν με την επόμενη γενιά συγγραφέων την δική τους πορεία εξέλιξης ως συγγραφείς. Αφηγούνται τα προβλήματα και τις δυσκολίες που συνάντησαν μέχρι να αναγνωριστούν, όπως τον τρόπο που επέλεξαν να αντιμετωπίσουν τις αρνητικές απαντήσεις από εκδοτικούς και να συνεχίσουν να επιμένουν, και τελικά απομυθοποιούν την ιδέα του σπουδαίου/ας καλλιτέχνη/ιδας που μπροστά στο θείο ταλέντο του/της και μόνο άνοιξαν αυτόματα όλες οι πόρτες, δεν συνάντησε εμπόδια και που δίχως αυτό θα ήταν απλά ένας/μια κοινός/η θνητός/ή.
Ποια είναι τα πραγματικά μας κίνητρα;
Είναι πολύ σημαντικό να ξεχωρίσουμε τα κίνητρά μας σε οτιδήποτε αποφασίσουμε στην ζωή μας να κάνουμε. Γράφουμε για την φήμη, την μεγάλη αναγνώριση, το χρήμα, την κοινωνική καταξίωση ή γράφουμε για να γνωρίσουμε την ανθρώπινη φύση μας; Γράφουμε για να εξελιχθούμε οικονομικά και κοινωνικά ή για να εξελιχθούμε ως άνθρωποι, να νιώσουμε την αξία μας και να οδηγηθούμε στην αυτοπραγμάτωση;
Εάν ο στόχος μας είναι η κοινωνική και οικονομική καταξίωση ως μια σπουδαία περσόνα της εποχής μας με μεγάλες συγγραφικές επιτυχίες, τότε κανένα εργαστήριο δημιουργικής γραφής δεν μπορεί να μας βοηθήσει, γιατί αυτό που επιθυμούμε είναι μόνο η παραγωγή ενός προϊόντος που πουλάει. Για αυτά τα κίνητρα ένας κύκλος σπουδών στο μάρκετινγκ, στα κοινωνικά δίκτυα, στις πωλήσεις, στις δημόσιες σχέσεις και σε άλλα τέτοια συναφή θα προωθούσε μια τέτοια «συγγραφική» καριέρα στα ύψη.
Εάν ο στόχος μας είναι η συγγραφική μας εξέλιξη, η ανάδειξη του όποιου ταλέντου διαθέτουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και η εξέλιξη μας ως ανθρώπινα όντα, τότε μόνο ένα καλά δομημένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα δημιουργικής γραφής με καλές πρακτικές μπορεί να προσφέρει πολλά σε έναν άνθρωπο που διαθέτει και χρησιμοποιεί ακούραστα την κριτική σκέψη του, και έχει όρεξη να μάθει, να νιώσει και να εξελιχθεί.
Γιατί ο συγγραφέας είναι πάνω από όλα αυτό. Ένας άνθρωπος με κριτική σκέψη, αμφισβήτηση για το δεδομένο, ευαισθησία για τον άνθρωπο, αναζητήσεις για τις αξίες και την ζωή, που βουτάει μέσα σε όλα όσα ταλανίζουν την πνευματική και ψυχική ισορροπία των ανθρώπων της εποχής του και εξελίσσεται συνεχώς στον πνευματικό άνθρωπο που μέλλει να γίνει μέχρι την ημέρα που θα φύγει.
Πηγές-αναφορές
- Διατριβή σαν μυθιστόρημα. Συγγραφική Πρακτική και Λογοτεχνική Θεωρία
- Ενδεχομένως να υπάρχουν και άλλα μεταπτυχιακά στον Ελλαδικό χώρο, που δεν βρέθηκαν στην αναζήτηση μου. Σε κάθε τέτοια περίπτωση θα επιθυμούσα να ενημερωθώ να προσθέσω την όποια χρήσιμη πληροφορία στο άρθρο.
